Đi Tìm Thẩm Mỹ Trong Bài Thi Kệ ‘Cư Trần Lạc Đạo Phú’ Của Trần Nhân Tông

“Cư trần lạc đạo thả tùy duyên
Cơ tắc xan hề khốn tắc miên
Gia trung hữu bảo hưu tầm mịch
Ðối cảnh vô tâm mạc vấn Thiền”.
- Trần Nhân Tông

Tạm dịch:
“Ở đời vui đạo hãy tùy duyên
Hễ đói thì ăn mệt ngủ liền
Trong nhà sẵn báu thôi tìm kiếm
Đối cảnh vô tâm chớ hỏi Thiền.”
(Thích Chúc Hiền-dịch)

Lời bình:

Trong dòng chảy văn học trung đại Việt Nam, Cư Trần Lạc Đạo Phú của Trần Nhân Tông hiện lên như một cành mai tuyệt đẹp, kỳ diệu nở sớm trong cõi Thiền tịch tĩnh. Không cao đàm huyền lý, không dùng ngôn ngữ siêu hình, Cư Trần Lạc Đạo Phú là một lời trò chuyện dung dị dễ hiểu mà hàm chứa tuệ giác lớn, là biểu hiện của một lý tưởng tu hành thấm đẫm tinh thần Thiền học Việt Nam: nhập thế mà không nhiễm thế. Ở đó, Trần Nhân Tông – không chỉ là một vị Thiền sư mà còn là một bậc giác ngộ giữa đời, đã để lại cho hậu thế một viên ngọc quý, kết tinh cả văn học lẫn đạo học Việt Nam.

Vẻ đẹp trong văn học Thiền Việt không khởi từ sự lánh đời, mà từ khả năng tỉnh thức giữa đời sống trần tục. Đó là vẻ đẹp của tâm an trong cảnh động, của một trí tuệ lớn hóa thân vào từng nếp sinh hoạt thường nhật:

Ở đời vui đạo hãy tùy duyên
Đói thì ăn mệt ngủ liền

Đây là một thẩm mỹ quan đặc biệt – mỹ học của sự hòa hợp, nơi tĩnh và động không có sự phân chia: nơi đời thường cũng chính là đạo. Thiền sư gợi nhắc: chân lý không ở nơi núi sâu rừng thẳm, mà ngay trong bát cơm, manh áo, ánh mắt ta nhìn người. Văn học cổ điển Việt Nam là bầu trời nghệ thuật hòa quyện, nơi cái đẹp trở thành lý tưởng nhân sinh. Với Cư Trần Lạc Đạo, đạo không còn là một hệ thống tư tưởng triết lý trừu tượng, mà đã hóa thân thành phong cách sống thật hiền hòa thanh đạm giản dị mà cao khiết giữa đời ô trược, nhiễu nhương tràn đầy thị phi, nhân ngã, tỵ hiềm, gánh ghét, chia rẽ…

Trong nhà báu sẵn thôi tìm kiếm

Một hệ thống minh triết u nhã, giản dị mà sáng suốt, nơi con người sống thuận với nhân duyên, không vọng cầu, không cố cưỡng. Ở đó, đạo lý là cái thật, là trải nghiệm sống, chứ không phải những tín điều xa vời. Thiền đã hòa trong máu thịt con người, trong lao động, ăn uống, nghỉ ngơi. Tác phẩm không chỉ nói đạo, mà còn nói tình, nói về lòng người – một tình cảm chan chứa sâu lắng thấm đẫm trong từng hình tướng thân thương thanh thoát. Trong cách nói ấy, ta nghe tiếng lòng của một người từng làm vua, đã đi qua cả vinh quang lẫn thăng trầm, và giờ đây chỉ giữ lại cái tâm trong sáng hồn nhiên mà ai ai cũng có, nhưng xưa nay vì mê chấp lãng quên.

Đối cảnh vô tâm mạc vấn thiền
Gặp cảnh mà lòng không động, thì chớ có hỏi Thiền?

Cảnh và tâm, động và tĩnh, hữu vi và vô vi – tất cả được hóa giải trong một chữ “vô tâm”. Nhưng “vô tâm” không phải là lạnh lùng, mà là tâm không dính mắc, tâm đã lìa nhị nguyên phân biệt, đạt đến trực nhận bản thể – một bản thể vốn tự tĩnh lặng, sáng suốt. Đó là đỉnh điểm của tư tưởng Thiền, nơi lời nói trở nên thừa, khái niệm trở thành gánh nặng, và chỉ còn sự sống trọn vẹn trong hiện tại là Thiền.

Cư Trần Lạc Đạo Phú không chỉ là một áng văn Thiền, mà là bản tuyên ngôn tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử – một dòng Thiền thuần Việt, do chính Trần Nhân Tông sáng lập. Tác phẩm đánh dấu một bước ngoặt trong tiến trình Việt hóa Phật giáo, khi đạo không còn ở trong kinh viện, mà thấm vào lối sống, tư duy, nhân cách của người Việt.

Từ đó, Trần Nhân Tông không chỉ là một Thiền sư, mà còn là một nhà tư tưởng văn hóa lớn, người đã hợp nhất ba dòng: Thiền – Đạo – Đời.

Cư Trần Lạc Đạo Phú là một bản thiền ca thắm tình đạo vị nơi cõi đời trong kiếp nhân sinh, là bài học tỉnh thức giữa thế gian trầm luân, là tuệ nhãn nhìn đời bằng con mắt vô niệm, vô ngã, nhưng đầy yêu thương. Ở đó, lý tưởng sống, đạo lý và thẩm mỹ giao hòa làm một, để mở ra một mỹ học của giác ngộ – nơi cái đẹp không nằm trong hình tướng, mà trong tâm hồn an nhiên tĩnh tại trong giây phút hiện tiền.

Giữa cuộc sống hôm nay đầy rối ren, vội vã, bất định, lời của Tổ mãi ngân vang như tiếng chuông sớm làm êm dịu phần nào nỗi đau nhân thế..!

Tu Viện An Lạc, California, 23-07-2025
Trúc Nguyên-Thích Chúc Hiền